Ақылбек Мұратов 2022 жылы Қарақалпақстан астанасы Нөкісте болған қанды дүрбелеңнен соң саяси белсендіге айналды. Ол кейінгі 14 жылдан бері Қазақстанда тұрып келді. Ел ішінде қарақалпақтардың ұлттық-мәдени орталығын жүргізген. Ресми дерек бойынша, 21 адам қаза тапқан Нөкіс оқиғасынан кейін Ақылбек Қарақалпақстандағы адам құқығы мәселесін көтеріп, оқиғаны ашық әрі әділ тергеуді талап ете бастады. Белсенді Өзбекстан үкіметі нарызылық кезінде адам құқығын бұзды, қарақалпақтарды басып-жаншыды, қудалауын қоймай отыр деп, Ташкент билігін ашық сынап жүрді. Белсенді қауіпсіз елге жетіп алған соң Азаттыққа көлемді сұхбат беріп, экстрадиция қаупі, Қарақалпақстандағы адам құқығы мәселесі, ресми Ташкенттің мәмілеге келу ықтималдығы жайлы айтып берді.
ҚАЗАҚСТАННАН КЕТУ
Азаттық: Ақылбек, күні кеше әлеуметтік желіде Қазақстаннан шығып кеткеніңізді, Өзбекстанға экстрадицияға екі-ақ күн қалғанда сізге бір ел саяси баспана беруге келіскенін жеткіздіңіз. Екі күннен кейін экстрадиция болуы мүмкін екенін қалай білдіңіз, сізге оны кім хабарлады?
Ақылбек Мұратов: Қазір мен келген елмен сөйлесуді осыдан бір-екі ай бұрын бастадық. Сұрақтар қойды, тексерді. Бірақ [биыл] 31 қазанға дейін мені қабылдау не қабылдамауына қатысты анық жауап берілген жоқ. Сол күні таңертеңнен бастап, мені уақытша қамаудан шығарған ұйым "жағдай қатты өзгерді" деп хабарласты. Солар қазақ үкіметі хабарласқанын айтып, "демалыс күндері елден шығып кетуің керек, дүйсенбі күні таңертеңге шейін елде болмауың керек, әйтпесе қамаласың" деп талап қойып жатыр деді. Бірақ менде дайын виза не қажет құжаттар жоқ еді. Сондықтан бізге 6 қарашаға дейін уақыт берсін деп қазақ үкіметімен келістік. Маған шығуға мүмкіндік беретін визаны 31 қазан күні жылдам әуе поштасымен әлгі елдің шетелдегі елшілігі арқылы, Қазақстанда оның елшілігі болса да, әкелді. Сондай қатты қысым болды.
Тағы бір қызық жәйт: 2022 жылдан бері ашық саяси тақырыптарға, адам құқығына қатысты сөйлесем, Өзбекстан үкіметі маған қысымды күшейтеді, [әлеуметтік желілердегі] аккаунттарымды жабуға әрекет етеді. 31 қазаннан бастап көзге көрінетіндей қысым күшейді. Жұмыстан кешке келсем, аккаунттарыма әр жақтан түскен шағымдар көбейді. Екі үдеріс қатар жүрді. Бір жағынан, қамалуыма күндер емес, сағаттар қалғанын құқық қорғаушылар арқылы жеткізді. Екіншіден, [онлайн] қысым көбейді. Аккаунттарымды жабуға әрекет өршіді.
Азаттық: Экстрадиция қаупі шын төнгенде қорқыныш болды ма, ал саяси пана туралы жақсы хабар естігеніңізде қуандыңыз ба?
Ақылбек Мұратов: Ұшақ Алматыдан ұшып кеткенше менде қуаныш сезімі болмады. Көп нәрсені әзірге айта алмаймын. Бірақ соңғы минутқа дейін қысымды сездім. Түркия транзит аймағы болды. Стамбұл арқылы Батыстың бір еліне кеттім. Стамбұлда мені алып кету қаупі де болды. Ердоған режимін де демократиялық деп айта алмаймыз. Стамбұлдан ұрлап әкеткен қарақалпақ белсендісі Жұмасапар Дәдебаев кейсі бар. Осы елге қонғанша қауіп болды.
Азаттық: Қай елге кеткеніңізді қауіпсіздік мақсатында айта алмайсыз ба?
Ақылбек Мұратов: Әзірге айта алмаймын. Себебі өзге қарақалпақ белсендісі Расул Жұманиязовтың жағдайына алаңдаймын. Ол Астанада қамалып, бір жыл отырып шықты. Соны үшінші елге шығару бойынша әрекет жүріп жатыр. Әзірге, осы 12 қарашаға дейін оны қай ел қабылдай алатыны белгілі емес. Расул Жұманиязов елден шығып кетпейінше, мен қай елге кеткенімді айта алмаймын. Өз қауіпсіздігімді емес, сол жігіттің шығуына кедергі болмасын деп отырмын.
Мысалы, Еуропа елдерінен ең көп сөйлескен Германия болды. Германияның Бундестагына (парламент – ред.) шығып, Қарақалпақстан жағдайын қозғадым. [Қазақстаннан] кетпей тұрып, маған олардан жауап келді. Германияның 16 депутаты және бір саяси партия ел үкіметіне Өзбекстанмен қарым-қатынас бойынша депутаттық сауал жіберген. Бұның мән-жайын жақын арада жариялаймын. Себебі өте қызық сұрақтар қойылған. Мысалы, құқық қорғау бойынша, әскери және саяси қарым-қатынас, Қарақалпақстан және жеке өзіме қатысты сұрақтар бар. Германия сыртқы істер министрлігімен және парламентімен сөйлесіп жүргенімді Өзбекстанның Германиядағы елшілігі біліп қойып, қарсы әрекет бастады. "Не үшін бұл сұрақтарды көтеріп жатырсыңдар?" деп сұрай бастаған. Сол сияқты, егер қазір қай елге кеткенімді айтсам, Расул паналауы мүмкін елдерге Өзбекстан елшілігі шығып, оған қарсы әрекет ете ме деп қорқамын.
Азаттық: Қазақ билігі сізге саяси баспана бермейтіні биыл 25 қыркүйекте белгілі болды. Содан кейін болған маңызды жәйттерді айтып беріңізші.
Ақылбек Мұратов: Ең бастысы, соттың соңғы шешімі шыққаннан кейін шетелдік құқық қорғаушылар маған "SIM-картаңды өзгерт, тұратын жеріңді өзгерт, ешкімге айтпа, сені заңды түрде қамап, экстрадициялап жіберуі мүмкін" деді. "Босқын мәртебесін іздеп жатқан адам" деген статус болмағандықтан Қазақстан мені заңды түрде Өзбекстанға беріп жіберуі мүмкін. Әрекет тез басталса, құқық қорғаушылар да, елшілік өкілдері де, БҰҰ өкілдері де тоқтата ала алмай қалуы мүмкін.
Кейінгі сот Астанада болды. Оған баруды жоспарламаған едім. Жол шығыны бар дегендей. Сотқа жазбаша жазып жіберемін, бармаймын деп отырғанымда маған АҚШ пен Германияның елшілігі, Еуропа одағы мен БҰҰ өкілдері шығып, "біз қатысамыз, сотқа барып, сені қолдаймыз" деді. Солар шыққаннан кейін өз сотыма мен де барамын деп шештім. Сотқа АҚШ, Германия, Еуропа одағы мен БҰҰ өкілдері және Адам құқықтары жөніндегі бюроның мамандары да қатысты. Судья оларға "бақылаушысыздар, сотқа араласпайсыздар" деп түсіндірді. Шет елдердің өкілдері қатысқаннан кейін сот көрнекі болды. Осы күнге дейін аудан, қала соты болды, кәдімгідей сот көрмеп едім. Әдеткі әуеніне салып, маған сұрақ қоймай, пікірімді ескермей, дәлелдерді зерттемей келді. Сондықтан Қазақстандағы соңғысын сот сияқты өткізейік деп өтініш айтып едім, болмады. Аса қызығушылық танытпады, сұрақ та қоймады. Мен 20 минуттай сөйледім, әртүрлі дәлел келтірдім. Сонда да сот "саған қамалу қаупі төніп тұрған жоқ, Өзбекстанға қайта берсең болады" деген сарында шешім қабылдады.
Азаттық: Бұған дейін бірқатар Батыс елдерінен саяси баспана ала алмай жатқаныңыз туралы да жазып едіңіз. Бұл қазіргі Батыс елдеріндегі саяси үдеріспен байланысты ма, әлде саяси пана алу процесі күрделеніп кетті ме?
Ақылбек Мұратов: Оған екі себеп бар. Біріншісі, Украинада соғыс басталып, Ресей санкцияға ұшырағаннан кейін Батыс елдері мұнай және уранды Орталық Азиядан сатып алып жатыр. Орталық Азиямен экономикалық қарым-қатынасын бұзып алмау үшін, мұнай мен уранды алу үшін адам құқықтары мәселесіне көз жұма бастады. Мысалы, бұған дейін берген сұхбаттарымда да айттым, Франция елшілігі "Ақылбектің, қарақалпақтардың мәселесін көтере алмаймыз" деді. Себебі жақында Өзбекстан президенті Шавкат Мирзияев Парижге барғанда Эммануель Макронмен уран бойынша келісімге келді. Ең қызығы, сол өзім туып өскен жерде, қазақтар мен қарақалпақтар тұратын Жангелді деген ауылда зауыт ашайын деп жатыр. Соғай орай, француздар "қарақалпақ мәселесін көтере алмаймыз, қарақалпақтарға босқын мәртебесін бере алмаймыз" деп жауап берді. Екі рет анықтап сұрадым, екі жолы да сондай жауап алдым.
Германиядағы екі үлкен, бірақ оппозициядағы саяси партияның өкілдері хабарласты. Олар маған көмектесуге қатты әрекет етті десем болады. Оларға көп рақмет. "Қазір парламентті басқарып отырғандар анти-миграциялық көзқараста, сондықтан біз оларға ықпал ете алмаймыз" деп айтты маған. Менде олардың сыртқы істер министрлігінің, елшілігінің жауаптары бар.
Азаттық: Құқық қорғаушылар сіздің кейсіңізге ұқсас жағдайлар кейінгі кезде жиілеп кетті дейді. Әсіресе, қарақалпақ белсенділеріне қатысты. Қазақстан шетелден келген белсенділерге пана бола алмай ма? Және неге қазақ билігі үшінші елге шығып кетуді жасырын жеткізеді?
Ақылбек Мұратов: Қазақстан билігі Өзбекстанмен көрші ел болғаны үшін қарым-қатынасын бұза алмайтынын басында айтты. "Сіздерді оларға беріп жібере алмаймыз. Берсек, өзге елде болып жатқан жағдайға қатысты Қазақстанның халықаралық беделі төмендейді. Бермесек, Ташкенттен сұрақтар көбейеді" деді. Минск келісімі сынды, қылмыстық істер бойынша еларалық көмек беру шарты бар.
Бұл енді сондай жүйе. Мемлекеттің досы да, дұшпаны да болмайды. Мемлекеттің тек мүддесі болады. Қазақстан үкіметін ақтамаймын. Себебі Қазақстанда қаншама қазақ белсендісі түрмеде отыр. Марат Жыланбаев бар, басқасы бар. Қытайдан қашып келіп, Қазақстаннан көмек ала алмағандар Еуропадан пана тауып жатыр. Қазақстанның өзінде ауыр мәселелер көп. Бірақ соған қарамай, бізді қанша рет тергеуге шақырғанда, бізден кешірім сұрағандай болады. "Жігіттер, сендерге еш қарсылығымыз жоқ. Бізге Өзбекстаннан талап келіп жатыр. Минск келісімі бойынша сендерді ұстап, қамауымыз керек, сұрақтар қоюымыз керек. Бірақ, ашығын айтқанда, бізге сендердің не істеп жатқандарың бәрібір. Бұл – Өзбекстанның ішкі мәселесі, қарақалпақ пен өзбектердің мәселесі. Сол үшін бізге ренжімеңдер. Халықаралық талап болғандықтан осылай әрекет етуіміз керек" дейді.
Азаттық: Қазақстан сіз үшін қауіпсіз болғанда, кетпейтін бе едіңіз?
Ақылбек Мұратов: Қауіпсіз болғанда, әрине, кетпейтін едім. Басында соңғы күнге дейін кетпеймін деп ойладым. Мысалы, маған қатысты соңғы шешімді кассациялық сот қарады. Қазақстан заңы бойынша, мен Жоғарғы сотқа да арыз жолдай аламын. Кассациялық сот жеткілікті емес, менің ісімді Жоғарғы сот қарасын деуіме болар еді. Уақытша қамау изоляторында отырған кезімде "қолымда Жоғарғы сот шешімі болғанда да, кетпей отыра беремін" деп ойладым. Қазақстан [Өзбекстанға] беріп жібергісі келе ме, беріп жіберсін. Маған Қазақстанның соңғы ұстанымы қажет болды. Сондай берік позицияда тұрмақшы едім. Бірақ құқық қорғаушылар да, заңгерлер де, ата-анам да, туыстарым да "қой, оған дейін барма, тыныш шетелге шығып кет" деді.
ҚАРАҚАЛПАҚТАР ҚҰҚЫҒЫ
Азаттық: Былтыр Ринат Утамбетов есімді қарақалпақ азаматы Қазақстаннан экстрадицияланды, биыл көктемде Ресейден Жеткербай Әбдіраманов экстрадицияланды. Кейін олардың сотты болғаны белгілі болды. Бұл азаматтардың қазіргі жайы туралы не білесіз?
Ақылбек Мұратов: Ринат Утамбетов 2,5 жылға түрмеге кетті. [Жеткербай] Әбдіраманов үйқамаққа алынды. Айырмашылығы, Жеткербай "мен қателесіппін" деп, Өзбекстаннан, Шавкат Мирзияевтен кешірім сұрады. Қысымның астында соған келтірді. Ол өз азаттығын сақтап қалу үшін, түрмеде емес, үйде болу үшін сол әрекетке барды. Ринаттың сотында да судьялар "өзбек халқынан, президенттен кешірім сұрасаң, сөзіңде қарақалпақ белсендісі ретінде қателестік деген сөздер болса, біз сені үйқамаққа жібереміз" деді. Бұл жерде Өзбекстан сотының позициясы – адам кінәсін анықтауда емес, адамды өзбек билігіне бағындыруда. Ринат Утамбетовке кетпе, қамаласың деп айтып едім. Ол кінәм жоқ қой, дәлелдей аламын деп оралды. Сосын кешірім сұрамады, мойындамады. Сол үшін қамалды.
Үйқамаққа алуға қатысты да сұрақтарым бар. Мысалы, Лолагүл Қаллыханова бар. Ол Өзбекстан бойынша ең беделді журналистердің бірі еді, қарақалпақ журналисі. Есімхан Қанатов деген бар. Ол да журналист, тарихшы. Ол туралы өзбек журналистерінен "Есімхан досымыздың қамалғаны дұрыс емес" дегенін естідім. Оларға бірінші түрме жазасын берді. Сосын Жоғарғы сот үйқамаққа шығарды. Үйқамақ дегені енді олар журналистика саласында істей алмайды. Блогер бола алмайды. Оларға құдай бір талант берген, оқыған, білімін асырған. Өзбекстан [оларды] одан айырды.
Анықтама үшін: Нөкіс оқиғасына қатысты журналистер де сотталды. Қарақалпақ белсендісі әрі "Ел Хызметинде" газетінің негізін қалаған Дәулетмұрат Тәжімұратов 16 жылға бостандығынан айырылды. Ал Нөкіс оқиғасы туралы өзінің "Макан.uz" деп аталатын басылымын әлеуметтік желілерде таратқаны үшін Лолагүл Қаллыханова 8 жыл шартты жаза алды. Бахтияр Қадырбергенов пен Сейдабулла Медетов есімді блогерлер 7 жылға, ал Азамат Нуратдинов есімді "Ел Хызметинде" газетінің фрилансері 5 жылға сотталды. Өзбек билігі оларға: "Өзбекстанның конституциялық құрылымын бұзуға тырысты", "билікті басып алу мақсатында сөз байласты", "жаппай тәртіпсіздік ұйымдастырды" деген айыптар тақты. Ал Нөкіс оқиғасын видеоға түсіріп, қазақстандық медиа ресурстарға жолдағаны үшін сотталған журналист Есімхан Қанатов "осы әрекеті арқылы Өзбекстан президентіне оқиғаның мән-жайын жеткізгісі келгенін" айтып ақталды. Халықаралық Committee to Protect Journalists ұйымы өзбек билігін Нөкіс оқиғасына қатысты істі болған журналистерді кәсіби қызметі үшін қамамауға шақырған.
Азаттық: Өзбекстан сот жүйесінің ұсталған азаматтардың жүйеге бағынғанын көрсетуге тырысуы нені білдіреді? Ресми Ташкент бұл әрекеті арқылы нені дәлелдегісі келеді әлде сіздерге белгі бергісі келе ме?
Ақылбек Мұратов: Бұл қарақалпақ белсенділеріне емес, қарақалпақ халқына деп ойлаймын. "Сіздердің араларыңыздан шығып, жырыңызды жырлап, қорғап жатқан Дәулетмұрат Тәжімұратов бола ма, Лолагүл Қаллыханова ма, Есімхан Қанатов бола ма, солар бағынып, артқа қайтып жатыр. Сөздерінен, әрекетінен қайтып, өзбек президентінен кешірім сұрап жатыр. Бұлар артқа қайтып жатқанда, қолдап жатқан халық не істейсіңдер?! Сендер де бағынуларың керек" деген, бірінші кезекте халыққа қарата белгі деп білемін.
Азаттық: Құқық қорғаушы Виталий Пономарев интернетте Қарақалпақстан егемендігі туралы ақпарат таратқаны үшін жақында тағы 6 азамат сотталғанын хабарлады. Олардың төртеуі "экстремизм" бабы бойынша сотталған дейді ол. Бұл істер жайлы не білесіз?
Ақылбек Мұратов: Иә, жақында үлкен анализ шықты. Мен көшу мәселесімен жүріп, толық оқып үлгермедім. Бірақ бір шолып шықтым. Ондай жағдай Қарақалпақстанда ай сайын болады. [Желілерде] пікір жазып, лайк басқаны үшін кемі 300-600 АҚШ доллары көлемінде айыппұл салады. Бұл, Қарақалпақстандағы жұмыссыздықты ескерсек, адамдарға ауыр тиеді. Қудалаудың екінші деңгейі – 15 күнге қамау, одан кейін – үйқамақ. Ал төртіншісі – кәдімгі түрме жазасын кесу.
Анықтама үшін: Қарақалпақ белсендісі Дәулетмұрат Тәжімұратовқа 16 жыл түрме жазасынан бөлек, 228,8 миллион сум (20 мың доллардан астам) көлемінде шығынды өтеу міндеттелді. Ол қазір Науаи облысындағы №11 түзеу мекемесінде жазасын өтеп жатыр. Ол адвокаты және туыстары арқылы түрмеде соққыға жығылатынын, денсаулығы нашарлағанын айтып келеді. Былтыр Тәжімұратовтың түрмеде азаптауға ұшырағанын айтып сотқа түсірген арызын Ташкент соты қанағаттандырмады. Дәулетмұрат Тәжімұратов – Нөкіс оқиғасынан кейін сотталған 60-тан астам қарақалпақтың бірі. Құқық қорғаушылар оны саяси тұтқын деп біледі. Алайда ресми Ташкент елде саяси тұтқын барын мойындамайды.
Қарақалпақстан бойынша тағы бір айта кететін жәйт. Жақында Дәулетмұрат Тәжімұратовқа туыстары барып келді. Оның жағдайы бұрынғыдан да қиындаған. Себебі, бұрынғыдан да ауыр жерде жұмыс істеуге ауыстырған. Денсаулығына байланысты басқа түрмеге көшіруді сұрап, туыстары түрме әкімшілігіне өтініш берген. Мысалы, осыған дейін Жұмасапар Дәдебаев та денсаулығына байланысты қиналып жатыр дегеннен кейін Науаидегі түрмеден Бұхараға ауыстырып еді. Сол сияқты Дәулетмұрат Тәжімұратовты да өткізейік дегенді үкімет естімей отыр.
Азаттық: Өзбекстан билігі Қарақалпақстандағы адам құқықтары мәселесіне қатысты көп мәлімдеме жасамайды. Қазан айында Польшада өткен адам құқықтары мәселесіне арналған жиында елдің адам құқықтары жөніндегі омбудсмені Өзбекстандағы жағдайды жақсарып келе жатқанына меңзеп сөйледі. Жалпы өзбек билігі құқық қорғаушылармен, белсенділермен диалогқа келгісі келе ме?
Ақылбек Мұратов: Сол конференцияда Өзбекстан елшілігі қарақалпақ белсенділеріне шығып, бізге Ташкенттен бұйрық келді, қарақалпақ белсенділерімен жабық кездесу өткізіп, сіздердің талаптарыңызды тыңдап, соны Ташкентке жеткізуіміз керек деді. Бұл жабық кездесу болған. Ресми жиын ретінде тіркелмесе де, осы жылғы [Варшавадағы адам құқықтары жөніндегі] конференцияны ұйымдастырған Финляндия үкіметінің өкілдері қатысты. Олар бақылаушы әрі екі тараптың арасындағы дәнекер ретінде қатысты. Бұны өзбек үкіметінің осы күнге дейінгі диалогқа ұқсас әрекеттерінің бірі деуге болады.
Неге олай деп отырмын? 2022 жылғы 4 шілде күні болған көтерілістен кейін Қарақалпақстан өкілдері [Қазақстанға] келді. Олар қарақалпақ диаспорасы өкілдерін Өзбекстанның Қазақстандағы елшілігінде кездесуге шақырды. Фатхуллаев Аброр есімді Өзбекстанның бас консулы болды. Қарақалпақстанның Жоғарғы кеңесінен [Қарақалпақстанның заң шығарушы органы - ред.] келген 4 адам қатысты. Сол кезде біз талаптарымызды қағазға түсіріп, екі көшірме тапсырғанбыз. Біреуі Ташкентке, біреуі Нөкіске кетеді деп жоспарладық. Біз қол қойдық. Олар оны қабылдап алды. Сол күні, сол кезде-ақ біздің диаспора өкілі біз қол қойып тапсырған қағазды елшілік әжетханасының қоқысынан тауып алған. Олар оны Қарақалпақстан Жоғарғы кеңесіне, Өзбекстан Олий Мажилисіне [Өзбекстан парламенті – ред.] және президент аппаратына жеткіземіз деген еді.
Сол тәжірибе бар. Енді екінші рет талаптарыңызды естиік деп шақырды. Бұл жолғы кездесудің айырмашылығы – Финляндияның қатысқаны болып отыр. Біз сол жиында орындалса жақсы болар еді деп, бірнеше өтініш жазып жібергенбіз. Өте жеңіл өтініштер жаздық. Оны Өзбекстан билігі орындаса, ешкім сезбей де қалады. Бірақ біз соны көрсек, [Ташкент мәмілеге келуге ынталы екен] деген белгі болар еді. Өзбекстан билігі кішкентай қадамға баруға дайындығын көрсетсе, диалогқа дайын екенін білдірер еді.
КЕЙІНГІ КҮРЕС
Азаттық: Қарақалпақстаннан хат-хабар алу қазір қиын ба? Ол жақтағы азаматтар сіздермен сөйлескені үшін қысымға ұшырай ма?
Ақылбек Мұратов: Иә, өте қиын. Менімен Қарақалпақстандағы жағдай бойынша түрлі жастағы азаматтар сөйлеседі. Күніне бірнешеуімен сөйлесемін. Бірақ күнде жазғанда олар "маған аудио жібер, сенің қамалмағаныңа, телефоның Қазақстанның құзырлы орган қызметкерлерінің немесе Өзбекстан билігінің қолына түспегеніне көзім жетуі керек", дейді. Сөйлесер алдында мен "ассаломағалейкум, мен Ақылбекпін" деп аудио жазуым керек. Одан кейін сөйлесу басталады. Адамдар соншалықты қорқып қалған, қазір сондай ереже бар.
Азаттық: Freedom for Eurasia ұйымының жетекшісі Лейла Назгүл Сейітбек былтыр Азаттыққа берген сұхбатында Орталық Азия Еуропа адам құқықтары орбитасынан кенде қалған деп еді. Яғни Орталық Азиядан бас сауғалап барған саяси белсенділердің өтініші Еуропа елдерінде қаралмай қоя беретінін айтты. Сіздіңше, бұл немен байланысты болуы мүмкін?
Ақылбек Мұратов: Оған себеп көп. Мысалы, Германия парламентіндегі бір депутатқа хат жазғанымда, оның көмекшілерін қоса тіркеп жаздым. Сол хатқа жауап бергенде, көшірмеде 5-6 адам болады. Содан хат алмасу басталып кетеді. Маған жауап беруді мақсат етпей, өзара сөйлескен кезде олар мені көшірмеде қалдырып қойған. Сол кезде олар мені келеке қылып, мынау бізден көмек сұрап тұр ма, деп жазып жатты. Күліп жатқан смайлик қойып жазды.
Бір жағынан жаңалықтардан [Еуропа елдерінде] мигранттарға қарсы көңіл-күй күшейіп жатыр, экономиканы адам құқықтарынан жоғары қойып жатыр дегенді оқимыз. Ол бір жағдай, екінші жағынан тікелей өзіңе солай ашық жазғанда немесе келемеждегенін көргенде, басқаша әсер қалдырады екен. Жағдайдың қаншалықты ауыр екенін тек сол кезде сездім.
Әсер ететін фактор көп. Біріншісі, Украинадағы соғыс. Бұрын Ресейден алып жүрген көп шикізатты Еуропа енді Орталық Азиядан көбірек алмақшы. Екіншісі, миграциялық саясат өзгерді. Бұл саланың маманы емеспін. Халық сайлаушылары анти-миграциялық көңіл-күйге қарап әрекет етеді. Үшінші себеп, Орталық Азияда қысым күшейді. Мынау [Қазақстанда] Азаттыққа аккредитация бермей отыр. Orda.kz басылымына қысым болды. Қырғызстанда көп журналист қамалды, медиа жабылды. Орталық Азия туралы жазатын көп журналистер мен құқық қорғаушылар не жұмыс істей алмай жатыр, не қамалып қалып жатыр. Соның кесірінен басқа елдерге мәлімет шықпай жатыр.
Азаттық: Жақында Орталық Азия елдері басшылары АҚШ-қа барып, президент Дональд Трамппен кездесіп қайтты. Халықаралық құқық қорғау ұйымдары АҚШ президентін Орталық Азиядағы адам құқықтары мәселесіне назар аударуға үндесе де, кездесулер кезінде бұл туралы бір ауыз сөз болмады. Қалай ойлайсыз, АҚШ-тың қазіргі әкімшілігіне адам құқықтарына баса назар аудару тиімді болмай тұр ма, әлде басқа бір мүдде бар ма?
Ақылбек Мұратов: Қазіргі АҚШ әкімшілігіне адам құқықтары қызық емес. Экономиканы бірінші орынға қойып отыр. Дональд Трамптың жеке мақсаттары алға шығып отыр. Жағдай ауыр. Бірақ Қазақстандағы АҚШ елшілігіне көп рақмет айтамын. Вашингтон команда өзгерсе де, барлық елшілігін ауыстырып тастамайды ғой. Сол бұрынғы команда істеп жатыр. Байден президенттігі кезінде 4 қарақалпақ азаматын елден шығарғанда, мен уақытша ұстау изоляторында отырдым. АҚШ үкіметіне босқын мәртебесін алатын бесінші азамат мен болуым керек еді.
Изоляторда отырғанда елшілік өкілдерімен сөйлестім, сұхбаттан өттім. Барлық кезеңінен өттім. Маған тек қамаудан шыққаннан кейін медициналық тексеруден өту қалып еді. Қамаудан шығып, медициналық тексеруден өтіп, АҚШ-қа кетуім керек еді. Бірақ шығуыма екі апта қалғанда Трамп билікке келіп, босқындарды қабылдауды тоқтататын бұйрыққа қол қойды. Мен сол бір жыл күткенде басқа ел іздемедім. Себебі маған АҚШ кепілдік беріп еді. Сөйтіп мен бір жыл уақыт жоғалттым.
Бостандыққа шыққаннан кейін қайтадан басқа ел іздей бастадым. АҚШ-тың Қазақстандағы елшілігі соны түсініп, маған жеке шығып, "осындай жағдай болып қалды, біз президентке қарсы шыға алмаймыз, бірақ қандай да бір елмен сөйлессең, бізді байланыстыр, біз кепілдік береміз" деді. Соған рақмет айтамын.
Бірақ, жалпы айтқанда, Трамп әкімшілігіне Орталық Азиядағы адам құқықтары мәселесі қызық емес деп ойлаймын.
Азаттық: Сіз қарақалпақтар құқығы үшін күресіңізді жалғастыра бересіз бе? Сіздің Орталық Азиядан кеткеніңіз күресіңізге кедергі болмай ма?
Ақылбек Мұратов: Бұл сұрақ бойынша әлі күнге дейін көп ойланамын. Әлбетте, шетелде тұрып елдегі жағдайды толық түсіне алмайсың. Басқа елде тұрсаң да, қазір WhatsApp бар, басқа мессенджерлер бар. Бірақ қасында отырып сөйлескен бәрібір өзгеше болады. Жағдайды, көңіл-күйді түсінесің. Десе де, қолдан келгенше Қарақалпақстандағы адам құқықтары жағдайы бойынша айғақ-дәлелдер мен материалдарды жинауға әрекет етемін. Қазақстанда болғанымның ең жақсы тұсы – қарақалпақтардың ең үлкен диаспорасы сонда әрі Қарақалпақстанға жақын. Сондықтан байланыс күшті әрі ондағы жағдайды жақсырақ түсінесің. Онлайн айтыла бермейтін дүниелер жеке кездескенде айтылады.
Бірақ қазір шетелге кеткенімнің оң тұсы, мұнда шетелдіктермен жеке сөйлесе аламын. Бұрын хатпен жазатынмын. Қазір жеке кездесіп, жағдайды түсіндіріп, байланыс орнатуға болады.
Азаттық: Қазақстанда құқық қорғаушылар1986 жылғы Желтоқсан оқиғасының шындығы әлі ашылмады дейді. Жаңаөзен және Қаңтар оқиғаларына қатысты да сондай пікір бар. Сіздіңше, Нөкіс оқиғасының шындығы жақын уақытта ашылуы мүмкін бе?
Ақылбек Мұратов: Жақын уақытта ашылады деп ойламаймын. Ол үшін үлкен өзгерістер болуы керек. Ашылады деп ниеттенеміз. Жылдан жылға сол кезде түсірілген, бірақ шықпай қалған видеолар шыға бастады. Басында адамдар қорыққан. Алдағы уақытта көп құжаттар, видеолар, дәлелдер шығады деп ойлаймын. Мысалы, Өзбекстан елшілігінің әжетханасына біздің өтініштерімізді тастап жібергені туралы әлгінде айттым ғой. Жақында маған бір азамат байланысқа шығып, "аға, есіңізде ме, осы құжат, мен сол кезде соларды тауып алған едім" деп хабарласып, маған тапсырды. Екі құжатты да. Мен құжаттардың біреуі әжетханада қалып кетсе, екіншісін алып кеткен шығар деп ойладым. Сол адаммен кездесуге барсам, қолыма екі құжатты да беріп жатыр. Кәдімгідей түпнұсқа, [диаспора өкілдері] қойған қолы бар. Соған ұқсас қазір көп адам хабарласып, "кезінде болған жағдай бойынша мәліметтер бар еді, сол кезде қорықтым. Қазір міне сізге тапсырып жатырмын" деп келетіндер бар. Бірақ жақын арада [Нөкіс оқиғасының шындығы] толық ашылмайды деп ойлаймын.
Қазір есіме алсам, күлкім келеді. 2006 жылы Ташкентке оқуға барғанмын. 2007 жылы Зарафшан қаласында қарындасыммен жүргенімде алға қойған мақсаттарымызды талқылағанбыз. Сол кезде қарындасыма "Ташкенттегі экономика министрлігіне жұмысқа орналасуға тырысамын" деп айтқанмын. Екінші курста жүргенімде Өзбекстан экономикасына өз үлесімді қосамын деп мақсат қойғанмын. Анам қазақ болған соң, нағашыларым толық Қазақстанда болды. Солар мені Қазақстанға шақыратын. Мен оларға Ташкентте қаламын дейтінмін. Бірақ кейін кәсіпкерлікпен айналысу мақсатында Қазақстанға кетіп қалдым. Қазақстанда үйленіп, сол елде қалдым.
Жақын досым Еуропа елдерінде рекрутер болып істейді. Сол досым екі рет "саған жұмыс бар" деп, маған Финляндияға және Германияға көшуді ұсынды. Әйелім де дамыған елдерге көшейік деген, мен оларға "Орталық Азияда қаламыз, сол Финляндия мен Германиядағы жақсы жағдайды Қазақстанда құруымыз керек" деп түсіндіретін едім. Сол принциппен өмір сүріп келдім. Қазір енді мені Қазақстаннан шығарып жіберді. Ендігі менің ұзақ жолғы мақсатым – азат Қарақалпақстанға қайту. Қай мағынадағы азат екенін білмедім. Қандай мәндегі азат екенін тарих көрсетеді.
